कवितेच्या शोधात - रॉबर्ट फ्रॉस्ट : जीवन आणि काव्य

“The woods are lovely dark and deep

But I have promises to keep....” पं. नेहरूंमुळे सुपरिचित झालेल्या या ओळींचा कवी रॉबर्ट फ्रॉस्ट यांचे ‘कवितेच्या शोधात’ हे विजय पाडळकर यांनी लिहिलेले चरित्र राजहंस प्रकाशनातर्फे नुकतेच प्रकाशित झाले आहे. अतिशय मनस्वी आणि कलंदर वृत्तीचा हा कवी स्वतःतील क्षमतांचा शोध घेत कवी म्हणून कसा घडत गेला त्याचे तपशीलवार वर्णन पाडळकर यांनी अगदी ओघवत्या शैलीत केले आहे. त्यासाठी केलेल्या अभ्यासाविषयी त्यांनी या पुस्तकाच्या मनोगतात सविस्तर लिहिलेय. हे चरित्र-लेखन करताना त्यांनी फ्रॉस्ट यांचे जीवन आणि कविता याविषयी मिळालेल्या मुबलक परंतू परस्पर विरोधी असलेल्या सगळ्या माहितीचा प्रगल्भ जाणकारीने उपयोग करून घेतलेला आहे.

हे चरित्र तीन भागात असून काव्यात्म शीर्षके असलेल्या २९ प्रकरणांमधून ते वाचकांच्या मनात भिनत जाते. वयाच्या चाळीशीपर्यंत धरसोड वृत्तीमुळे फ्रॉस्ट यांना संसार आणि कविता दोन्ही आघाड्यांवर स्थैर्य लाभले नाही. त्यांनी काहीशा अस्थिर मनःस्थितीत अर्थार्जनाचे कोणतेही साधन नसताना, कोणी ओळखीचे नसताना आणि कोणतीही नेमकी योजना मनात नसताना पत्नी व चार मुलांना घेऊन इंग्लंडला जाण्याचा निर्णय घेतला. विशेष म्हणजे त्यांची पत्नी एलिनोर हिचा त्यांच्यातील सूप्त क्षमतांवर विश्वास होता आणि या धाडसी निर्णयाला तिचा पूर्ण पाठिंबा होता. इंग्लंडमधे कवितेला पोषक वातावरण होते. तिथेच त्यांचा पहिला कवितासंग्रह प्रकाशित झाला. त्याचे चांगले स्वागत झाले. कवी म्हणून प्रस्थापित होण्याला वेग आला. पाडळकर यांनी या वाटचालीचे वर्णन अगदी बारकाईने केले आहे. साहित्य क्षेत्रातील त्यावेळच्या घडामोडींचा तपशील वाचताना आपण त्या काळात जातो.

या चरित्राचे वैशिष्ट्य म्हणजे यात ‘Stopping by woods on a snowy evening’, ‘Mending Wall’, ‘Desigh’, ‘Home Burrial’, ‘The road not taken’... अशा काही महत्त्वाच्या कविता समरसून केलेल्या रसग्रहणासह पूर्ण रूपात वाचायला मिळतात. ‘खर्‍या वाचकाला चांगली कविता वाचताक्षणीच एक साक्षात्कारी जखम होते’ याचा प्रत्यय ही रसग्रहणे वाचताना येतो. या संदर्भात ‘रानातल्या कविता’, ‘आशेची किरणे’ ही प्रकरणे महत्त्वाची आहेत. निर्मितीप्रक्रियेविषयी फ्रॉस्ट यांचे स्वतःचे स्वतंत्र चिंतन होते. ते त्यांच्या कवितेतूनही व्यक्त होत असे. कवितांसाठी बोलीभाषा आणि संभाषण यांचा वापर हे त्यांच्या कवितांचे वैशिष्ट्य होते. काव्यालंकार आणि काव्यात्म शब्द यापासून त्या मुक्त होत्या. पण त्यामुळे त्या गद्य होतात अशी टीकाही त्यांच्या कवितांवर झाली. त्यांच्या कवितांचे समर्थक हे ‘गद्य’ काव्याच्या पातळीवर कसे जाते हे दाखवून देत. साऊंड ऑफ सेन्स ही फ्रॉस्ट यांची कवितेसंदर्भातली आवडती संकल्पना होती. कवीला वेगळी ‘दृष्टी’ असते तसे वेगळे ‘श्रवण’ही असते. शब्दांच्या नाद-सौंदर्याचा अर्थपूर्ण वापर हे श्रेष्ठ कवितेचे लक्षण आहे असे त्यांचे मत होते.

‘नॉर्थ ऑफ बॉस्टन’ या कवितासंग्रहामुळे वेगळी आणि सशक्त कविता लिहिणारा कवी म्हणून फ्रॉस्ट यांचे कौतुक होऊ लागले. मोठ्या मान्यवर कवींबरोबर त्यांची तुलना होऊ लागली. एकामागून एक कवितासंग्रह प्रकाशित होऊ लागले, अनेक दर्जेदार अंकांमधून त्यावर भरभरून समीक्षा येऊ लागली. त्यांच्या कवितासंग्रहांची विक्रमी विक्री हे त्यांच्या प्रचंड लोकप्रियतेचे चिन्ह होते. त्यांना चार वेळा पुलित्झर पुरस्कार मिळाला आणि वेगवेगळ्या सव्वीस विद्यापीठांकडून त्यांना डॉक्टरेट पदवी बहाल करण्यात आली... मात्र कौटुंबिक पातळीवर पत्नीचा कॅन्सरने मृत्यु, मुलाची आत्महत्या, मुलींचे घटस्फोट... अशा प्रचंड मनस्ताप देणार्‍या अनेक घटना घडत होत्या. त्या काळात के मॉरिसन या त्यांच्या सेक्रेटरीने त्यांना सर्व प्रकारचा आधार दिला.

‘‘Forgive O Lord, my little jokes on thee

And I will forgive thy great big one on me’’ असं म्हणत गरीबीचे, खडतर कष्टांचे आयुष्य अनुभवलेला हा कवी सर्व प्रसंगांना धैर्यानं तोंड देत सतत एका वैभवशाली अनिश्चिततेला सामोरं जात राहिला. फ्रॉस्ट यांच्या मृत्युनंतर जगभरातल्या साहित्यप्रेमींनी त्याना श्रद्धांजली वाहिली. राष्ट्राध्यक्ष जॉन केनेडी यांनी याप्रसंगी केलेले गौरवपर भाषण अत्यंत भावोत्कट आणि अविस्मरणीय असे होते. रॉबर्ट फ्रॉस्ट यांचा जगाकडे बघण्याचा दृष्टिकोन व्यक्त करणारी त्याच्याच कवितेची ‘I had a lover’s quarrel with the world’ ही ओळ त्यांच्या थडग्यावर लिहिलेली आहे.

इतकी समृद्ध सांगता लाभलेल्या अनेक चढ-उतारांच्या संघर्षमय आयुष्याचा संपूर्ण आलेख असलेलं हे चरित्र कविताप्रेमींनी आवर्जून वाचावं असं झालेलं आहे.

आसावरी काकडे

कवितेच्या शोधात - रॉबर्ट फ्रॉस्ट : जीवन आणि काव्य

विजय पाडळकर

राजहंस प्रकाशन, पुणे

पृष्ठे- ३४४, किंमत- ४०० रु.

साप्ताहिक सकाळ 13.4.2019