धरण हा विकासाचा असा मार्ग आहे की त्यामुळे सुबत्तेचा मार्ग खुला होतो. पण त्यासाठी काही लोकांना प्रचंड त्याग करावा लागतो. कोणताही वृक्ष बहरलेला दिसतो तेव्हा मन प्रसन्न होतं. अनेकांना त्याची फळं मिळतात. सावली मिळते. पण त्यासाठी बर्‍याच गोष्टी खत होऊन जमिनीत गाडल्या गेलेल्या असतात. हे निसर्गचक्र आहे. त्यामुळे पर्यावरण अबाधीत राहते. धरण हा मानवनिर्मित विकास-मार्ग आहे. त्यातून भविष्यात अनेकांना मिळणार्‍या फायद्याची किंमत मात्र काहींना लगेच मोजावी लागते. आर्थिक, मानसिक, शारिरीक सर्व स्तरांवर त्यांना त्रास सहन करावा लागतो. काही प्रमाणात पर्यावरणहानी पण होत असते.
कोणत्याही धरण प्रकल्पात तीन घटक सामिल असतात.
धरणग्रस्त, लाभार्थी आणि प्रशासन. प्रत्येकजण आपापल्या अनुभवातून, आपापल्या
भूमिकेतून यावर भाष्य करत असतो. ‘कोरड्या घशाचा ताळेबंद’ हा कवितासंग्रह
लिहिणारे कवी श्री शिवाजी चाळक यांनी धरण प्रकल्पातील हे तिन्ही घटक जवळून
पाहिलेले आहेत. तिन्ही घटकांच्या भूमिकांमधले सुख-दुःख, ताण अनुभवलेले आहेत. त्यामुळे त्यांच्या
कवितांमधे एकूण वास्तवाविषयीचा सम्यक दृष्टिकोन आला आहे. संग्रहात शेवटी तर धरणाचेही
मनोगत सांगणारी सुरेख कविता आहे.
यशोदीप पब्लिकेशन्स, पुणे यांनी प्रकाशित
केलेल्या या कवितासंग्रहाला जितेंद्र साळुंके यांनी अतिशय मार्मिक आणि लक्षवेधी
मुखपृष्ठ तयार केले आहे. कवितासंग्रहाचे शीर्षक आणि आतील कवितांचा सम्यक आशय
साकारलेले मुखपृष्ठ वाचकांना वेगळं काही वाचायला मिळणार याची हमी देणारे आहे.
श्री शिवाजी चाळक यांचं बालपण
चाळकवाडी-पिंपळवंडी इथं गेलं. तेव्हा तिथून जवळच कुकडी प्रकल्पातील येडगाव या
धरणाचे काम सुरू होते. शालेय सहलींमधून त्यांना हे काम पाहायला मिळाले.
तेव्हापासून त्यांना अभियंता व्हावे असे वाटत होते. सामान्य आर्थिक परिस्थितीमुळे ते
अवघड होते. पण घरच्या प्रोत्साहनामुळे आणि त्यांनी आत्मविश्वासाने केलेल्या दीर्घ
प्रयत्नांमुळे ते आपलं स्वप्न पूर्ण करू शकले. गावाजवळून गेलेल्या ज्या
कालव्याच्या रोजगार हमी कामावर त्यांची आई आणि चुलती जात असत त्याच धरण व
कालव्यावर अभियंता होऊन उपविभागीय अधिकारी म्हणून ते सेवानिवृत्त झाले. या दीर्घ,
कष्टप्रद प्रवासाबद्दल आणि अभियंता म्हणून काम करताना आलेल्या विविध प्रकारच्या अनुभवांबद्दल
त्यांनी आपल्या मनोगतात सविस्तर लिहिले आहे. ‘कोरड्या घशाचा ताळेबंद’ या कवितासंग्रहातील
कवितांना या प्रत्यक्ष अनुभवांची पार्श्वभूमी आहे. त्यामुळे त्यांच्या कवितांमधे
धरणग्रस्तांच्या प्रश्नातील बारीकसारीक तपशील भावपूर्णतेने व्यक्त झाले आहेत तसे
धरणामुळे झालेल्या विकासाचेही वर्णन आलेले आहे. त्याच बरोबर धरण-प्रक्रियेमधल्या
प्रशासकीय कामातील स्वार्थ, दिरंगाई आणि प्रामाणिक काम करणार्‍यांच्या समस्यांनाही
उद्‍गार मिळालेला आहे.
श्री शिवाजी चाळक
यांनी लहानपणापासून हे सर्व अनुभवले असल्यामुळे या कवितांमधे त्या परिसरातील
लोकांच्या बोलीभाषेतले शब्द आले आहेत. त्या शब्दांचे अर्थ त्यांच्याकडून समजून
घेतले तेव्हा कवितांमधली वेदना तिच्या तीव्रतेसह जाणवली. उदा. पहिल्याच कवितेत
झोपडीत एकटी असलेल्या मुलीचं भावविश्व चित्रित केलंय. मुलगी अकरा दिवसांची बाळंतीण
आहे. जवळ तिची दोन चिलीपिली आणि तहानं बाळ आहे. आई-बाप कामाला बाहेर गेलेत.
झोपडीचं मुल्यांकन करायला साहेब आलाय. त्याच्या हातात दुर्बिण, लाकूड कापायचं
हत्यार (किकरी) अशी साधनं आहेत. किंमत ठरवण्यासाठी तो झोपडीच्या वाश्याचं लाकूड
नमूना म्हणून कापून घ्यायला लागतो तेव्हा ती सायबाला विनवतेय, ‘या झोपडीच्या
वाश्याला
नको लावूस किकरी
झोपडीचा वासा जसा
माह्या लुगड्याची मिरी...’
याच कवितेत शेवटी म्हटलंय,
‘बांध तिरडी आमची
आता बांधताना धरण
घे सरकारी कमिशन
आमचं रचताना सरण..!’
धरणासारखं मोठं,
विकासाचं काम करताना अपरिहार्यपणे काहींना असा त्रास होतो. पण हा त्रास दिसतो त्या
आकाराचा राहात नाही. फसवणूक, लाचखोरी, कामातली दिरंगाई, स्वार्थ अशा गोष्टींमुळे
तो त्रास मरणप्राय होतो. त्या दुःखातून असे उद्‍गार येतात. ‘अंमलबजावणी’, ‘चाचणी
खड्डा’, ‘बळी’, ‘हप्ता’, ‘घास’, ‘कोंडमारा’... अशा आणखी बर्‍याच कावितांमधे
धरणग्रस्तांच्या दुःखाचे वेगवेगळे पैलू शब्दबद्ध झाले आहेत. ‘बळी’ या कवितेत शेवटी
म्हटलं आहे,
‘हे खरे की
कोणीही माणूस
दिला जात नाही बळी
धरणाच्या भींतीच्या
पायात...
पण माणसांनी
गजबजलेल्या गावाचा मात्र
बळी दिला जातो
धरणाच्या भिंतीच्या आत..’
या सर्व प्रक्रियेत कामाला गती येते, काम करणार्‍या
इंजिनिअर्सना वेतनवाढ मिळते. पण हे सर्व प्रत्यक्ष डोळ्यांनी पाहिलेल्या संवेदनशील
मनाच्या इंजिनिअरला अपराधी वाटतं.... ‘शाबासकी’ या कवितेत म्हटलं आहे,
‘थरथरे माझे हात
दर पगाराच्या वेळी
त्यागी जमीनमालक
आठवतो अशा वेळी..!’
‘अभिषेक’ सारख्या
कवितेत गाई-गुरांना कसा त्रास झाला त्याचं क्लेशकारक चित्र साकारलंय तर ‘धरणात
बुडालेली हिवर्‍याची बाग’ या कवितेत दीडशे एकरातल्या दीडशे वर्षांच्या हिवर्‍याची
बाग नावानं ओळखल्या जाणार्‍या ‘डॉ. अलेक्झांडर गिब्सन गार्डन’चं मनोगत व्यक्त झालं
आहे. सुरुवातीला तिच्या वैभवाचं वर्णन आहे. आणि नंतर ते आता धरणात बुडणार याचं
दुःख व्यक्त झालं आहे. या कवितेत शेवटी म्हटलं आहे,
‘मीही होईल कोणाच्या
तरी
घराचा उंबरा, खिडकी,
दरवाजा
आणि छताला तोलणारं
आडं
नाहीतर कोणाच्या तरी
सरणावरची लाकडं...’
‘शाळेची जलसमाधी’ या
कवितेतही असेच एका शाळेचे हृदयस्पर्शी मनोगत आहे. माणसं गाव सोडून निघालीयत...
कुणाचे कुठे पुनर्वसन होणार कुणालाच माहीत नाही.. शाळेची इमारत आणि मैदान ओस
पडेल.. कवितेत शेवटी म्हटलंय- ‘चिलीपिली ही पाखरं
उडून जाईल थवा
नाही माहीत कोणास
ते कोण कुठल्या गावा...
जेव्हा जातील सोडून
तेव्हा निखळेल चिरा
पाण्यात जलसमाधी
कोंडेल हा श्वास सारा..!’
धरण बांधण्याची
प्रक्रिया चालू असतानाची त्या परिसरातल्या गावांची होत असलेली अशी भयंकर परवड, धरण
पूर्ण झाल्यावर अनुभवाला येत असलेल्या सुविधा, विकास, भरभराट.. आणि त्यातून
निर्माण झालेली छानछोकी, व्यसनाधीनता... एका धरणाच्या योजनेमुळे झालेल्या भल्याबुर्‍या
परिवर्तनाचा हा सर्व पट या कवितांमधून उलगडलेला आहे. यातील बारकावे समजून घ्यायचे
तर सर्वच कविता मुळातून पूर्ण वाचण्यासारख्या आहेत.
‘कायम तहानलेला
दाता इथं धरणांचा
कोणा विचारावा जाब
पाण्यासाठी
मरणाचा..!’
असा आक्रोश ‘गाव
सोडताना’, ‘दैना’, ‘आयुष्याचे पर्यटन’, ‘कोरड’, ‘भोगी आणि त्यागी’.... अशा बर्‍याच
कवितांमधून मुखर झाला आहे. तर
‘एका धरणाचे पाणी
अशी करतेय क्रांती
पाण्यातून वाढी लागे
तेथे साधनसंपत्ती..’
असे धरणाचे
सकारात्मक परिणाम दाखवणारे चित्र ‘क्रांती’, ‘आधुनिक शेती’, ‘किमया’, ‘हिरवाई’,
‘सुगी’ ‘मजूर उद्योग’, ‘लग्न सोहळा’, ‘शिक्षणाच्या वाटा’.... अशा काही कवितांमधे
साकारलेय. त्यानंतर
‘पाण्यासंगे आली
गावाला सुबत्ता
सोबतीला सत्ता
आणि मस्ती’
हे सुबत्तेचे परिणाम
वर्णन करणार्‍या ‘बोंबाबोंब’, ‘भीती’, ‘नासाडी’... अशा काही कविता येतात. ‘अंधार
उशाला’ या कवितेत धरणाचे तटस्थ मनोगत आले आहे. तर ‘कोरड्या घशाचा ताळेबंद’ या शेवटच्या
शीर्षक कवितेत श्री चाळक यांनी संपूर्ण प्रकल्प प्रक्रियेचा लेखाजोखा घेत
प्रशासनाने काय करायला हवे ते सांगितले आहे. या दोन्ही कविता परत परत पूर्णच
वाचायला हव्यात अशा आहेत.
‘कोरड्या घशाचा ताळेबंद’ या संग्रहामधल्या या सर्व
कवितांमधून धरणग्रस्त आणि लाभार्थी यांच्यातील संबंध समजून घेताना फार पूर्वी
पाहिलेल्या एका शॉर्ट फिल्मची आठवण झाली. त्यात एक गरीब मुलगा स्लीपर घालून रेल्वे
स्टेशनवरच्या गर्दीतून चालला आहे. चालता चालता अचानक त्याची चप्पल तुटते. तो
बाजूला एका दगडावर बसून चप्पल दुरुस्त करण्याचा प्रयत्न करतो. ते करत असताना
त्याची नजर गर्दीतून छान पॉलीश केलेले बूट घालून चाललेल्या मुलाच्या पायांकडे जाते.
त्या चालत्या पावलांकडे तो पाहात राहातो. तो मुलगा आपल्या बुटाचे पॉलीश खराब होऊ
नये म्हणून मधून मधून वाकून पुसत असतो. रेल्वेची वाट बघत बाकावर बसतो. तिथेही तो
आपले बूट जपत असतो. गाडी आल्यावर तो वडलांचा हात धरून गाडीकडे जातो. गर्दीतून
गाडीत चढताना त्याचा एक बूट खाली पडतो. दगडावर बसलेल्या मुलाच्या ते लक्षात येते.
तो धावत जाऊन बूट उचलतो. आणि गाडीबरोबर धावत जाऊन तो बूट रेल्वेत चढलेल्या मुलाला
द्यायचा प्रयत्न करतो. गाडी वेग घेते तेव्हा धावत जाऊन बूट हातात देणे अशक्य होते.
तेव्हा तो बूट गाडीतल्या मुलाच्या दिशेने फेकतो. गाडीतला मुलगाही अधीरतेनं
झेलण्याचा प्रयत्न करतो. पण त्याला झेलता येत नाही. बूट परत खाली पडतो. दोघांना
वाईट वाटते. पण गाडी फार पुढे जाण्यापूर्वी गाडीतला मुलगा दुसर्‍या पायात राहिलेला
बूट चटकन खाली फेकतो. आता दोन्ही बूट खाली असतात. आणि तुटकी चप्पल हातात घेतलेला
मुलगा बुटांकडे आणि निघून चाललेल्या गाडीतील अनोळखी मुलाकडे पाहात असतो... काही
मिनिटांची ही फिल्म पाहिल्यावर मनात आलं, ‘आहेरे’ आणि ‘नाहीरे’ यांच्यातले संबंध
इतके सहृदय आणि समंजस होऊ शकतील का?
धरणग्रस्तांचा आक्रोश आणि लाभार्थ्यांचा जल्लोष
या दोन्हीचा सम्यक लेखाजोखा घेणार्‍या ‘कोरड्या घशाचा ताळेबंद’ या श्री शिवाजी
चाळक यांच्या कवितासंग्रहातील कविता असा अंतर्मुख विचार करायला लावतात. धरणासारख्या
विकास योजना राबवणार्‍या प्रशासनाची या संदर्भातली जबाबदारी महत्त्वाची आहे.
प्रशासकीय सेवेत काम करणार्‍यांनी संवेदनशील असणं गरजेचं आहे. असे अधिकारी
असतातही. पण त्यांना योजनेच्या सर्व बाजू सांभाळताना अविरत तारेवरची कसरत कशी
करावी लागते ते श्री शिवाजी चाळक यांनी जवळून पाहिलेले आहे. संवेदनशील अभियंता
असलेल्या श्री चाळक यांनी त्यांना भेटलेल्या अशा कार्यनिष्ठ सुहृदांनाच हा
कवितासंग्रह अर्पण केलेला आहे.
आसावरी काकडे
****
‘कोरड्या घशाचा
ताळेबंद’ – कवितासंग्रह
कवी- श्री शिवाजी
चाळक
प्रकाशक- यशोदीप पब्लिकेशन्स,
पुणे
पृष्ठे- १४४, किंमत-
२५० रुपये
